Skarb z Ptolemais

Projekt scenografii: Angelika Dłuska,
Opracowanie graficzne: Piotr Berezowski, Angelika Dłuska,
Organizatorzy: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Zamek Królewski w Warszawie

We wrześniu 2006 r., w domu sąsiadującym z Domem Leukaktiosa, odkryto skarb monet rzymskich datowanych na I-III w. n.e., zasypany ok. połowy III w. n.e. w wyniku potężnego trzęsienia ziemi. Skarb z Ptolemais, liczący blisko 600 monet (w tym 15 srebrnych) i ważący około 12,5 kg, uznany został za jedno z najciekawszych odkryć w dziejach badań nad antyczną Cyrenajką. W dotychczasowej, ponad stuletniej historii badań archeologicznych w Cyrenajce, odkryto zaledwie kilka niewielkich skarbów monetarnych, z których żaden nie pochodził z okresu wczesno- lub środkoworzymskiego. Opracowanie naukowe monet odkrytych w znalezisku pozwala na precyzyjne ustalenie nieznanej dotychczas daty trzęsienia ziemi, które zniszczyło nie tylko dom ze skarbem, ale wszystkie miasta Cyrenajki i stanowi – obok wielkiego trzęsienia ziemi z 365 r. i podboju arabskiego – jedną z podstawowych dat w dziejach całej prowincji.

Skarb monet rzymskich odkryto na posadzce z ubitej ziemi, w jednym z pomieszczeń domu o charakterze przemysłowo-mieszkalnym. Umiejscowienie w sąsiednim lokum pieca do wytopu miedzi, urządzonego – na co warto zwrócić uwagę – z wykorzystaniem konstrukcji dawnej latryny, wskazuje działalność metalurgiczną (prowadzoną na niewielką skalę), jako podstawowe źródło dochodów właściciela zdeponowanych monet. Jednorodna struktura nominałowa odkrytych monet wskazuje, że rzemieślnik ten pobierał za świadczoną usługę jeden sesterc (najwyższy rzymski nominał brązowy) lub jego wielokrotność. W 2007 r. skarb z Ptolemais poddany został konserwacji.

Wystawa Skarb z Ptolemais w Zamku Królewskim w Warszawie, stanowiła pierwszą publiczną prezentację odkrycia, będącego sukcesem nie tylko archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego, ale całej polskiej archeologii śródziemnomorskiej. Dzięki przychylności libijskich służb starożytności, Instytut Archeologii UW uzyskał prawo do wykonania i przewiezienia do Polski gipsowych odlewów wszystkich monet wchodzących w skład skarbu. Oprócz zgody na wykonanie gipsowych kopii monet tworzących „skarb z Ptolemais”, władze libijskie zezwoliły też – co jest niezwykle rzadką praktyką w przypadku zabytków archeologicznych – na zaprezentowanie w Polsce kilku srebrnych i brązowych, oryginalnych monet wchodzących w skład znaleziska.

Gipsowe kopie zabytków, które z rozmaitych względów pozostawały niedostępne dla szerszej publiczności, już w okresie Renesansu, szczególnie zaś w XVIII i XIX w., stanowiły rozpowszechniony – dzięki łatwości wykonania i wizualnej atrakcyjności – sposób docierania najcenniejszych rzeźb, a także przedmiotów drobnej plastyki, do najdalej nawet położonych zakątków Europy. Oprócz oczywistej roli dekoracyjnej, gipsowe kopie posłużyły jako też nieoceniona pomoc w badaniach naukowych i kształceniu młodych adeptów sztuk plastycznych oraz historyków sztuki. Taką funkcję pełniły gipsowe kopie najsłynniejszych rzeźb starożytności zakupione przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla Malarni i Skulptorni – dwóch pracowni funkcjonujących w Zamku Warszawskim, w których przed upadkiem Rzeczypospolitej kształcili się pod kierunkiem Marcella Bacciarellego młodzi artyści polscy.

Wystawę gipsowych odlewów uzupełniło ponad 80 oryginalnych monet antycznych, pochodzących ze zbiorów Muzeum w Ptolemais, Muzeum Narodowego w Warszawie oraz zbiorów prywatnych. Oprócz kilku monet pochodzących ze skarbu, były wszystkim wyjątkowo rzadkie w zbiorach europejskich srebrne i brązowe monety prezentujące specyfikę antycznego mennictwa Cyrenajki – krainy, która jako pierwsza w Afryce – już w VII w. p.n.e. – zasiedlona została przez starożytnych Greków. Na wystawie będzie też można było obejrzeć kopię rzeźby Kybele siedzącej na tronie, którą odkryto w Ptolemais zaledwie 30 cm od skarbu monet rzymskich.

Wystawie Skarb z Ptolemais towarzyszył katalog, w którym – oprócz omówienia prezentowanych zabytków – znalazły się teksty poświęcone m.in. antycznemu miastu Ptolemais i prowadzonym w nim polskim badaniom archeologicznym, skarbowi monet rzymskich i jego konserwacji, a także liczącym już ponad 40 lat dziejom polskiej obecności w Libii. W roku 2008 mija bowiem 45 lat od zniszczenia w trzęsieniu ziemi miasta El-Merj (w starożytności Ptolemais stanowiła port tego miasta, znanego również pod nazwą Barka). Polskie przedsiębiorstwo Budimex otrzymało wówczas odpowiedzialne zadanie zbudowania nieopodal nowego, nowoczesnego miasta. Wkrótce potem do Libii napływać zaczęły kolejne firmy oraz tysiące polskich inżynierów i pracowników. W 2008 r., po wielu latach jakie minęły od odbudowy zniszczonej w trzęsieniu ziemi Barki, Budimex objął mecenatem wystawę skarbu, który 1750 lat temu pogrzebało w ziemi inne, groźniejsze w skutkach trzęsienie ziemi.